Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΒΑΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ

 

 Όποια και να είναι η αιτία που ωθεί στη μετανάστευση, είναι διαχρονικά διαπιστωμένο πως πρόκειται για συνθήκη  επιβαρυντική ψυχικά για τον άνθρωπο. Το γεγονός αυτό έχει την -πολυεπίπεδη- εξήγησή του:  απομάκρυνση από το συγγενικό ή φιλικό  περιβάλλον, αποξένωση από το οικείο κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο , μεταβολή (συχνά απότομη/βίαιη) των  συνηθειών της ζωής του. Ο μετανάστης έρχεται αντιμέτωπος με μια  νέα, άγνωστη  ως τώρα για αυτόν πραγματικότητα .Κάθε επιμέρους στάδιο του συνολικού φαινομένου της  μετανάστευσης, έχει άμεσο και αποφασιστικό αντίκτυπο  στον ψυχισμό του μετανάστη.

    Ειδικότερα, πριν την  αναχώρηση για την εξεύρεση καλύτερης τύχης και υλικών όρων ζωής , έχει πιθανώς βιώσει την πλημμελή σίτιση ,την εμπλοκή σε πολεμική αναμέτρηση  ή κάποια μαζική καταστροφή, την καταστρατήγηση των κοινωνικών ελευθεριών ,την  περιστολή των  ανθρωπίνων  δικαιωμάτων και την άνιση μεταχείριση. Αφότου αναχωρήσει από τον τόπο καταγωγής του, βιώνει την απώλεια σε όλους τους τομείς: οικογενειακή θαλπωρή, εργασιακή σταθερότητα (χωρίς βεβαίως να είναι δεδομένο ότι αυτή προϋπήρχε), κοινωνική θέση που ενδεχομένως απολάμβανε στην πατρίδα του.

  Οι ανησυχίες ,ωστόσο , δεν περιορίζονται εκεί: η αβεβαιότητα για το  άμεσο (το άγχος για την επιβίωση την επόμενη μέρα) και μακρινό μέλλον, η ύπαρξη αντιξοοτήτων και ελλοχευόντων κινδύνων κατά την διάρκεια της μετακίνησης του, (μη εγγυημένη πάντοτε και απολύτως η ασφάλειά του) επιδρούν σημαντικά και αισθητά στην ψυχική του κατάσταση.

 Όταν εγκαθίσταται στην χώρα προορισμού , υφίσταται την πολιτιστική αλλαγή. Ως τέτοια εννοούμε την επαφή  (και συχνά αναγκαστική υιοθέτηση ,προκειμένου να επιτευχθεί η ενσωμάτωση) με έναν νέο τρόπο ζωής ,την άλλη γλώσσα και την κώδικες επικοινωνίας που θα κληθεί να χρησιμοποιήσει. Η εξοικείωση δεν είναι πάντοτε ομαλή και άνευ κραδασμών, πολλώ δε μάλλον όταν τα χρονικά περιθώρια δεν είναι άνετα. .

 Άλλες  πάλι φορές  έρχεται  αντιμέτωπος με την ματαίωση/διάψευση των προσδοκιών του ,την ανεργία ,την ξενοφοβία ) που εκδηλώνεται όχι απαραιτήτως με σωματική ή ψυχική βία ,αλλά με διάφορες μορφές και τύπους ρατσιστικών/φυλετικών διακρίσεων) και τους προσωπικούς του φόβους ή στερεοτυπικές αντιλήψεις που δυσκολεύεται να εγκαταλείψει. Η πιθανή επιφυλακτικότητα ή ακόμη και ανοιχτή εχθρότητα  που βιώνει από τους κατοίκους της χώρας υποδοχής (στο άμεσο περιβάλλον του ή και ευρύτερα), η έντονη  επιρροή που (του) ασκεί η διαφορετική κουλτούρα  τον οδηγούν  πολλές φορές σε παραίτηση και αίσθημα ψυχοκινητικής μειονεξίας /κατωτερότητας. Η διαταραχή της ψυχικής του ισορροπίας είναι ,ως συνθήκη ,επακόλουθο όλων αυτών των προβλημάτων και εμποδίων που ο μετανάστης συναντά.

Τα κυριότερα από τα αίτια που συντελούν  σε αυτήν την επιβάρυνση παρατίθενται  παρακάτω:

·       Κοινωνική απομόνωση/γκετοποίηση  ,καθώς πολλοί μετανάστες ζουν μόνοι στις παρυφές της νέας κοινωνίας λόγω δυσχέρειας στην  κατανόησης της γλώσσας επικοινωνίας του τόπου μετανάστευσης .Το γεγονός αυτό  έχει ως απότοκο την  προαναφερθείσα «γκετοποίηση» των ίδιων  με βασικό γνώρισμα  την απομόνωση και τον διαχωρισμό ολόκληρων κοινωνικών ομάδων. Ο διαχωρισμός αυτός λαμβάνει χώρα  με κριτήριο την -συχνά δεινή- οικονομική τους κατάσταση ή την φυλετική /εθνική τους καταγωγή.

 

·       Το φύλο.    Όπως δείχνουν διάφορες μελέτες οι γυναίκες μετανάστριες φαίνεται να εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά εμφάνισης ψυχικών νόσων.

 

 

·       Η προδιάθεση και η ευαλωτότητα του ατόμου. (Η ευαλωτότητα έχει ασφαλώς ευθεία συσχέτιση με το φύλο που αναφέρεται παραπάνω).

 

·       Η ηλικία. Τα άτομα μικρών ηλικιών είναι μεν πιο ευεπίφορα σε ψυχική αστάθεια και πτώση της διάθεσης   ,συγχρόνως όμως επιδεικνύουν  μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα στις νέες συνθήκες.

·       Κοινωνική τάξη.  Είναι βάσιμο να θεωρήσουμε πως  οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις υστερούν σε πιθανότητες ενσωμάτωσης και επαγγελματικής  επιτυχίας ή κοινωνικής ανέλιξης  καθώς υπόκεινται  σε περισσότερα ψυχοπιεστικά γεγονότα που επιφέρουν άγχος  και  λοιπά ψυχοπαθολογικά φαινόμενα. Οι παρεχόμενες δε ευκαιρίες σε μόρφωση ,στέγαση και περίθαλψη είναι σαφώς πιο περιορισμένες σε τέτοιες περιπτώσεις.

 

·       Χρόνος παραμονής .Η παρατεταμένη διαμονή σε ψυχοπιεστικά περιβάλλοντα  αποτελεί  έναν σημαντικό επιβαρυντικό παράγοντα ,αφού κάμπτει τις όποιες αντιστάσεις και εντείνει την απαισιοδοξία για το μέλλον.

 

 

·       Αστυφιλία. Η ,συνήθως εσκεμμένη, τοποθέτηση των μεταναστών στο περιθώριο των αστικών κέντρων σε πολιτιστικά αποστειρωμένες για τους ίδιους και υποβαθμισμένες/απαξιωμένες περιοχές, σε κουλτούρες  ξένες εως τώρα προς αυτούς (και όχι πάντα εύκολα αποδεκτές ή αφομοιώσιμες) και στερούμενοι  δικτύων – θεσμικών ή εθελοντικών- υποστήριξης ,θεωρείται  εύλογα ότι προκαλεί ψυχοπαθολογίες που είναι ιδιαίτερα ορατές και επώδυνες  τόσο  στην δεύτερη όσο και στην τρίτη γενιά μεταναστών.

 

·       Πολιτιστικός παράγοντας .Κάθε μετανάστης είναι ταυτόχρονα και φορέας/πομπός της πολιτιστικής του κληρονομιάς ,εμφορούμενος από αξίες ,ηθικές αρχές και πρότυπα  τα οποία ενδέχεται να είναι διαφορετικά ,αποκλίνοντα ή ακόμη και  διαμετρικά αντίθετα με τα επικρατούντα  πολιτισμικά πλαίσια της χώρας υποδοχής. 

  Ανακεφαλαιώνοντας , οι  παράγοντες  και παράμετροι κινδύνου  που ενοχοποιούνται- μερικώς η πλήρως- για την εκδήλωση ποικίλων ψυχικών διαταραχών στους μετανάστες είναι, grosso modo, οι ακόλουθες:

1) Η στασιμότητα ή /και κάθοδος στην κοινωνική  ιεραρχία.

2) Η έλλειψη αναγνώρισης των ατομικών προσόντων (εργασιακών και εκπαιδευτικών ικανοτήτων /εφοδίων) των μεταναστών στον τόπο έλευσης.

3)  Η ανεπαρκής  γνώση  της γλώσσας του τόπου προορισμού.

4)  Ο αποχωρισμός από θρησκευτικά –πολιτιστικά δίκτυα.

5)  Η βαθιά ριζωμένη προκατάληψη και οι διαμορφωμένες κοινωνικές διακρίσεις.

6)  Η κοινωνική απομόνωση /αποξένωση και η έλλειψη υποστήριξης.

7)  Το στρες που επάγεται από τη  διαφοροποίηση του πολιτισμικού πλαισίου.

Αξίζει στο σημείο αυτό να επισημανθεί πως ο επιπολιτισμός είναι μία παρεξηγημένη έννοια και όρος ,αφού δεν επιδέχεται στενής και μονοσήμαντης ερμηνείας. Η επαφή και αλληλεπίδραση  δύο πολιτισμών μπορεί, σε κάθε περίπτωση ,  να έχει ως αποτέλεσμα τροποποιήσεις και των δύο, με τελική κυριαρχία  όμως του ισχυρού πολιτισμού. Αποτελεί κοινή παραδοχή ότι η στρεσογόνος επίπονη και συχνά μακροχρόνια διαδικασία της προσαρμογής ,  ο επιπολιτισμός , συνοδεύεται από αυξημένη νοσηρότητα και θνησιμότητα στους μετανάστες συγκριτικά με τον γηγενή πληθυσμό και συνήθως επηρεάζει την δεύτερη και τρίτη γενιά  μεταναστών.

 

Τίθεται συνεπώς το ερώτημα:  Πως θα καταπολεμηθούν ή έστω θα ελεγχθούν σημαντικά τα φαινόμενα αυτά? Με ποιές ενέργειες είναι δυνατόν να προληφθούν;  

  Εκτιμάται πως θα ήταν πρόσφορη η δημιουργία   μοντέλων οργανωμένων παροικιών που θα έχουν προστατευτικό σκοπό και χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα θα εμπεδώνουν  σε κάποιο βαθμό την προσαρμοστικότητα  στην νέα κατάσταση .Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η μείωση στην   εμφάνισης προβλημάτων της ψυχικής υγείας στους μεταναστες.  

Η ανάλυση (σε πρώτο επίπεδο) και η αναχαίτιση (σε δεύτερο) των ανισοτήτων και των διακρίσεων που ταλανίζουν τους μετανάστες, συνιστούν στοίχημα όσο και πρόκληση για την χώρα μας, αλλά και ευρύτερα για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο άρθρο 5 (παράγραφος 2 και 5) του ελληνικού Συντάγματος προβλέπεται ρητά ότι όλοι όσοι βρίσκονται εντός των ορίων της ελληνικής επικράτειας απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους.  χωρίς διάκριση εθνικότητας ,φυλής, γλώσσας ,θρησκευτικών και πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις ειδικές περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο. Κάθε ανθρώπινο όν έχει αναφαίρετα τα δικαιώματα της προστασίας/διαφύλαξης της υγείας και της γενετικής ταυτότητας.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός και η περιθωριοποίηση  των μεταναστών αλλά και οι επιπτώσεις που έχει για τους ίδιους καθώς  και για το κοινωνικό γίγνεσθαι  γενικότερα ,αποτελεί το έναυσμα  για την  οργανωμένη πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς προκειμένου  να καταβληθεί μια συντονισμένη προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας της επικρατούσας κατάστασης. Η εξεύρεση ,μεταγενέστερα, των ενδεδειγμένων βιώσιμων λύσεων σύμφωνα με τις επιταγές του Συντάγματος, αλλά και των αξιών του ανθρωπισμού συνιστά αδήριτη ανάγκη.

   Συνοψίζοντας, η κρατική αρωγή και μέριμνα,-με επεξεργασμένες θέσεις στο πλαίσιο συνετής και μακρόπνοης πολιτικής- και αρωγή αποτελεί προϋπόθεση απαραίτητη για την επίλυση του ακανθώδους αυτού προβλήματος. Καθοριστικός και ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει και η κοινωνία των πολιτών προς αυτήν την κατεύθυνση.

 Γεγονός πάντως είναι πως ο μετανάστης, σε ό,τι αφορά το ενταξιακό του εγχείρημα,  οφείλει να είναι σε θέση να συναγωνιστεί επιτυχώς τους αυτόχθονες  κατοίκους της χώρας υποδοχής σε όλα τα επίπεδα. Αυτού του είδους και τύπου ο  ανταγωνισμός  εμφανίζεται ενισχυμένος και εντονότερος  στις νεότερες γενιές των μεταναστών .Η χώρα είναι αναγκαίο   να έχει μία προ-μεταναστευτική προετοιμασία με σκοπό να αμβλυνθεί τόσο η πολιτιστική διαφορά όσο  και η απογοήτευση ,το πολιτισμικό σοκ από την διάψευση των προσδοκιών του.    Απαιτείται εδραίωση της κοινωνική συνοχής σε συνδυασμό με  δημιουργία και διατήρηση  δικτύων βοήθειας τα οποία  να είναι κοντά στην ιδιοσυγκρασία και την κουλτούρα του μετανάστη αλλά και κοινωνική υποστήριξη για την βέλτιστη αντιμετώπιση  και δυσχερειών ή συγκρούσεων που είναι απόρροια πολιτιστικών διαφορών.

    Καταληκτικά και  αφορμώμενοι από σειρά εμπεριστατωμένων  ερευνών και μελετών του Ιστιντούτου  Μεταναστευτικής  Πολιτικής για την αντιμετώπιση των  προβλημάτων που ανακύπτουν σχετικά, μπορούμε να ισχυριστούμε πως οι παρακάτω προτάσεις αποτελούν βήματα αποφασιστικά προς την κατεύθυνση της  βιωσιμότητας, της βελτίωσης της καθημερινότητας αλλά και συνάμα της  εκτόνωσης της ψυχοκοινωνικής πίεσης που υφίστανται οι μετανάστες στην πορεία της ένταξης τους στην ελληνική κοινωνική πραγματικότητα:

ü  Να δημιουργηθούν ποιοτικές συνθήκες ζωής, ευκαιρίες για εργασία και εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας .Οι ευκαιρίες να είναι ίδιες για όλους  ανεξαρτήτως της καταγωγής τους.

 

ü  Να εξαλειφθούν (ή έστω να περιοριστούν δραστικά) διακρίσεις στον εργασιακό χώρο.

 

 

ü  Να χορηγείται άδεια παραμονής για πολλά χρόνια , να απλοποιηθεί η διαδικασία απόκτησης της και να υπάρχει πρόνοια για εξασφάλιση σύνταξης στους κατόχους της.

 

ü  Να βελτιωθεί η εικόνα του μετανάστη που παρουσίαζεται από τα Μ.Μ.Ε (Μέσα μαζικής Ενημέρωσης). Να αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι και όχι ως μετανάστες ,με προβολή της ανθρώπινης πλευράς τους.

 

ü  Να θεσπιστούν αυστηρότεροι νόμοι σχετικοί με τη θωράκιση και διεύρυνση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την ελληνική πολιτεία και την ελληνική δικαιοσύνη (αλλά και αυστηρότερη επίβλεψη της πιστής εφαρμογής τους).

 

ü  Να καταρτιστούν ειδικά, ενδεδειγμένα επιμορφωτικά προγράμματα (ώστε να αισθάνονται τη χαρά της εξέλιξης έναντι της μιζέριας της καθήλωσης) καθώς και  προγράμματα ενημέρωσης για τους μετανάστες . Να ενθαρρυνθεί ποικιλοτρόπως η συμμετοχή τους, με όρους διάδρασης, σε αυτά.

 

ü  Να καλλιεργηθεί και προωθηθεί από το σχολείο σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες (και με συνεισφορά και άλλων φορέων κοινωνικοποίησης) ο σεβασμός στο διαφορετικό , η ανεκτικότητα , ο διάλογος ως μέσο επίλυσης διαφορών.

 

Παρά τις όποιες παλινωδίες και προβληματικές , έχει αναμφισβήτητα σημειωθεί πρόοδος στο ζήτημα της ένταξης των μεταναστών και το μέλλον σε αυτόν τον τομέας διαγράφεται μάλλον ευοίωνο. Όσο πιο οργανωμένη και εύρυθμη καθίσταται η ένταξη αυτή ,τόσο περισσότερο θα αποφεύγονται και οι νάρκες που υπονομεύουν και δυναμιτίζουν την ψυχική ισορροπία των μεταναστών.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

-Λειβαδίτης Μ. ’Πολιτισμός και Ψυχιατρική’ (2003)

-Τριανταφυλλίδης .Ι.’Η προσέγγιση της ψυχικής υγείας μέσα από την έννοια του πολιτισμού’, Περιοδικό ιατρικά χρονικά τεύχος 2^ο( 2008)

-Τσουκαρέλης Π. και Παπάνης Ε.’Κοινωνική προσαρμογή’ (2007)

-Χατζηπουλίδης Ν.,Η ψυχική υγεία των μεταναστών στην πορεία της ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία. Περιοδικό επιθεώρηση της υγείας τεύχος 120.(2009)

-Cavounidis J. et.al ’’Gendered pattern of migration to Greece ’’ Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών 2003-ejournals epublishing.ekt.gr

 

 

Κατόπιν εκτενούς συζήτησης με την οδοντίατρο και εκλεκτή συνάδελφο στην Ιατρική Μαρία Μανώλαγα,

 

Ζήσης Μπούρτζος