Αφιέρωμα στην πρωτοπόρο του παγκόσμιου σινεμά Μπίνκα Ζελιάσκοβα

 Το 62ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (4-14 Νοεμβρίου 2021) μάς συστήνει μια αληθινή πρωτοπόρο του σινεμά, η οποία αμφισβήτησε κάθε είδους στερεότυπα και κάθε μορφή εξουσίας. Το Φεστιβάλ θα παρουσιάσει ρετροσπεκτίβα στο έργο της Μπίνκα Ζελιάσκοβα, το οποίο παραμένει άγνωστο όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε διεθνές επίπεδο.

 

Η Ζελιάσκοβα υπήρξε η πρώτη γυναίκα σκηνοθέτις στην ιστορία του βουλγαρικού σινεμά, καθώς και μία από τις λίγες γυναίκες σε παγκόσμια κλίμακα που είχε σκηνοθετήσει ταινία μεγάλου μήκους στη δεκαετία του ’50. Παράλληλα, κατόρθωσε να αφήσει το δικό της ξεχωριστό στίγμα στον ευρωπαϊκό κινηματογράφο, σε μια συναρπαστική διαδρομή που διήρκεσε από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 μέχρι τη δεκαετία του ’90.

 

Τολμηρή και ασυμβίβαστη, η πρώτη βουλγάρα σκηνοθέτις και μία από τις ελάχιστες γυναίκες που σκηνοθετούσαν ταινίες ήδη από τα τέλη της δεκαετίαε του 1950, η Μπίνκα Ζελιάσκοβα παραμένει μια άγνωστη ευρωπαία δημιουργός, η οποία μάς προσκαλεί να την ανακαλύψουμε. Αντλώντας έμπνευση από τον Ιταλικό Νεορεαλισμό και τη Νουβέλ Βαγκ, ρηξικέλευθη στο στυλ και με φλεγόμενη συνείδηση, η Ζελιάσκοβα όρθωσε ανάστημα στους περιορισμούς του σοσιαλιστικού δόγματος, παραδίδοντας ένα εντυπωσιακό έργο από το 1957 έως το 1988 -επτά ταινίες μεγάλου μήκους και δύο ντοκιμαντέρ. Ανυποχώρητη όσον αφορά το πάθος με το οποίο αποτύπωνε τον ηθικό ξεπεσμό του καθεστώτος, τελούσε υπό αυστηρή παρακολούθηση από τις βουλγαρικές αρχές, που προσπάθησαν να φιμώσουν το έργο της, παρά την ενθουσιώδη υποδοχή που είχε εισπράξει στα μεγαλύτερα φεστιβάλ του κόσμου.

 

Το ντεμπούτο της Ζελιάσκοβα με τίτλο Ήσυχα κυλάει η ζωή... (1957) σχολιάζει σκωπτικά τον ηθικό ξεπεσμό ορισμένων ηρώων της βουλγαρικής αντίστασης κατά της ναζιστικής κατοχής, όταν κατέλαβαν πόστα εξουσίας στη μεταπολεμική κομμουνιστική Βουλγαρία. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ταινία προκάλεσε τη μήνη της κομματικής ολιγαρχίας, με αποτέλεσμα η κυκλοφορία της να απαγορευτεί μέσω διατάγματος για 30 ολόκληρα χρόνια. Η επόμενη ταινία της, Ήμασταν νέοι (1961), έχει στο επίκεντρό της τον αγώνα των βούλγαρων αντιστασιακών ενάντια στον κατακτητή, στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αποσπώντας το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μόσχας.

Η επόμενη ταινία της Ζελιάσκοβα, Παγιδευμένο αερόστατο (1967), μια ριζοσπαστική ηθογραφική σάτιρα που απεικόνισε με γλαφυρότητα τη ζωή στη βουλγαρική ύπαιθρο, επισφράγισε την ταραχώδη σχέση ανάμεσα στη σκηνοθέτιδα και στο καθεστώς: η ταινία αποσύρθηκε με συνοπτικές διαδικασίες από τις αίθουσες και χρειάστηκε να φτάσουμε στη δεκαετία του ’90 για να αναγνωριστεί ως ένα από τα σπουδαιότερα διαμάντια του βαλκανικού σινεμά. Η ταινία Τελευταία λέξη (1973), που συμμετείχε στο διαγωνιστικό τμήμα του Φεστιβάλ των Καννών, είναι η πιο σκληρή και συγκινητική ταινία στη φιλμογραφία της Ζελιάσκοβα, καθώς αφηγείται τις ιστορίες έξι γυναικών που έχουν φυλακιστεί ως πολιτικές κρατούμενοι, περιμένοντας καρτερικά να οδηγηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Στη συνέχεια, ακολούθησαν το κοινωνικό δράμα Πισίνα (1977), που απέσπασε το δεύτερο βραβείο στο Φεστιβάλ της Μόσχας και το βαθιά αλληγορικό Μια βουτιά τη νύχτα (1980), το οποίο συμμετείχε στο διαγωνιστικό τμήμα Ένα Κάποιο Βλέμμα του Φεστιβάλ των Καννών.

 

Ξεχωριστή θέση στη φιλμογραφία της Μπίνκα Ζελιάσκοβα κατέχουν τα -επίσης απαγορευμένα από το καθεστώς- ντοκιμαντέρ Νανούρισμα (1981) και Η φωτεινή και σκοτεινή όψη των πραγμάτων (1981), που φέρνουν στο προσκήνιο την απάνθρωπη καθημερινότητα που βίωναν οι τρόφιμοι στις γυναικείες φυλακές του καθεστώτος, ρίχνοντας φως σε  ανθρώπινες ιστορίες που έμοιαζαν καταδικασμένες να παραμείνουν στο σκοτάδι. Τέλος, στο πλαίσιο του αφιερώματος θα προβληθεί και το ντοκιμαντέρ Μπίνκα: Μια ιστορία για τη σιωπή (2007), στο οποίο η βουλγάρα σκηνοθέτις Έλκα Νικόλοβα αναπλάθει τον άνισο αγώνα που έδωσε η Ζελιάσκοβα για δεκαετίες ολόκληρες, με αντιπάλους τη λογοκρισία και την καταπίεση.